İklim değişikliğiyle mücadelede en etkili piyasa temelli araçlardan biri olan Emisyon Ticaret Sistemi (ETS), sera gazı salımlarını maliyetlendirme yoluyla azaltmayı hedefleyen bir düzenleme mekanizmasıdır. Türkiye, bu kapsamda ulusal düzeyde hazırladığı Emisyon Ticaret Sistemi Yönetmeliği (TR-ETS) taslağı ile sera gazı emisyonlarının izlenmesi, raporlanması, doğrulanması ve sınırlandırılmasına yönelik kapsamlı bir yasal çerçeve oluşturmuştur.
ETS, belirli sektörlerde faaliyet gösteren ve sera gazı emisyonu yaratan tesislere yönelik olarak uygulanan bir üst sınır (cap) ve ticaret (trade) modeline dayanır. Bu model, emisyonlara bir sınır getirirken, tesislere belirli miktarda emisyon izni (tahsisat) sağlar. Fazla izinler piyasada işlem görebilir, yetersiz olanlar ise satın alınmak zorundadır. Böylece karbon emisyonları bir ekonomik değerle ilişkilendirilir.
Bu yazıda, TR-ETS Taslağı kapsamında sistemin temel işleyişi, kapsam, yükümlülükler, başvuru süreçleri ve tahsisat mekanizmasına dair öne çıkan unsurları ele alıyoruz.
Emisyon Ticaret Sistemi Kapsamı
Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) kapsamında, sera gazı emisyonuna neden olan faaliyetleri yürüten tesisler üç kategoriye ayrılır: Kategori A, Kategori B ve Kategori C. Ancak ETS sadece Kategori B ve Kategori C tesislerini kapsar. Kategori B veya C sınıfında yer alıp kapsam dışına çıkan tesisler, değişikliğin gerçekleştiği sistem yılı boyunca, yani emisyon raporunun esas alındığı takvim yılı süresince ETS kapsamında kalmaya devam eder.
Şekil 1. Tesis Kategorileri
Sera Gazı Emisyon İzni
ETS kapsamında yer alan tesislerin faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığından sera gazı emisyon izni alması zorunludur. Birden fazla tesiste faaliyet gösteren ya da gösterecek olan işletmenin, her tesis için ayrı sera gazı emisyon izni alması gerekir. Fakat, aynı adreste birden fazla tesisin faaliyet yürütmesi durumunda tek bir emisyon izni yeterlidir.
İzin başvuru bedeli, her yeni sistem yılı için bir önceki yılın Aralık ayı sonuna kadar Başkanlık tarafından duyurulur. Başvuru, Yönetmeliğin Ek-3’ünde belirtilen bilgi ve belgelerle birlikte elektronik ortamda yapılır ve en geç 60 gün içinde değerlendirilir. Değerlendirme sonucu uygun görülen işletmelere sera gazı emisyon izni verilir; bu izin verildiği tarihten itibaren yürürlüğe girer ve 5 yıl süre geçerli olur.
Sera Gazı Emisyon İzninin Güncellenmesi
Bir işletme, 5 yıllık geçerlilik süresi içinde tesisin niteliği ya da işleyişle alakalı değişiklik yaparsa, kategori değişikliği olur ve izin sahibi değişirse, sera gazı emisyon iznini güncellemelidir. Bu tür değişiklikler Başkanlığa (Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığına) bildirilmelidir.
Sera Gazı Emisyon İzninin İptali
Emisyon izni, aşağıdaki hususlardan birinin gerçekleşmesi halinde iptal edilir:
• Kasten yanlış veya yanıltıcı bilgi, belge ya da beyan sunulması
• Tesisin iş yeri açma ve çalışma ruhsatının iptali veya geçerliliğini yitirmesi
• Tesisin faaliyetinin sona ermesi veya teknik olarak yeniden faaliyete geçememesi
• İklim Kanunu’nun 14’üncü maddesinin dördüncü fıkrasının ç bendi uyarınca: ETS kapsamındaki tahsisatlarını teslim etme yükümlülüklerini her yıl için en az %80 kadarını süresi içerisinde 3 yıl üst üste yerine getirememesi
ETS Üst Sınırı
ETS üst sınır değeri, sistem yılına ait doğrulanmış sera gazı emisyon raporlarının son teslim tarihinden itibaren 60 gün içinde Resmî Gazete’de yayımlanan Ulusal Tahsisat Planı ile duyurulur. ETS üst sınırı kapsamında ihraç edilen tahsisatlar birincil piyasada ve/veya ücretsiz olarak İşlem Kayıt Sistemi (elektronik veri sistemi) ile piyasaya sunulur.
Şekil 2. ETS Üst Sınır Değeri
• Ücretsiz tahsisat miktarı: İşletmelere karşılıksız olarak verilen yıllık emisyon izinleridir.
• Birincil piyasa tahsisat miktarı: Tahsisatların piyasa katılımcılarına ihale yöntemiyle dağıtıldığı miktardır.
• Ek rezerv: Sistem çerçevesindeki yükümlülüklerin yerine getirilmesi amacıyla özel koşulları sağlayan işletmeler için İşlem Kayıt Sisteminde ihraç edilerek piyasaya sunulacak olan tahsisat miktarıdır.
Tüm bu miktarların toplamı ETS üst sınırı belirler.
Ücretsiz Tahsisatların Dağıtımı
Ücretsiz tahsisatlar, işletmelerin alt tesislerine göre kıyas yöntemiyle dağıtılır. Hangi tesislerin bu kıyaslamaya dahil edileceği, sektörel faaliyet katsayısının ve ücretsiz tahsisat oranının belirlenmesinde Başkanlığın önerisiyle Karbon Piyasası Kurulu yetkilidir.
Alt tesis, tesis faaliyetlerinin emisyon çıktısına göre ürün, üretim süreci, ölçülebilir ısı ya da yakıt kullanımı temelinde sınıflandırıldığı teknik birimdir. İşletmeler, yıllık doğrulanmış emisyon verilerini bu alt tesislere atfeder.
Uygulama süreci için; alt tesislere ilişkin kıyas değerleri uygulama döneminin başlayacağı sistem yılından önceki takvim yılında Kasım ayının son iş gününe kadar Başkanlıkça duyurulur. Alt tesis verileri ve izleme yöntemleri, İzleme Planı ve İzleme Metodolojisi Planı ile birlikte Başkanlığa sunulur. Planlardaki değişiklikler, değişikliğin ortaya çıktığı tarihten itibaren en geç 30 gün içinde bildirilir.
Ücretsiz tahsisatlar, her alt tesisin doğrulanmış yıllık faaliyet seviyesi esas alınarak dağıtılır. Bu faaliyet seviyeleri Faaliyet Seviyesi Raporu adı altında Sera Gazı Emisyon Raporu ile birlikte Başkanlığa sunulur. Dağıtım sürecinde, Başkanlık her uygulama dönemi öncesi kural ve yöntemleri duyurarak faaliyet bazlı tahsisat oranlarını belirler.
Ücretsiz Tahsisat Başvurusu
Ücretsiz tahsisattan yararlanmak isteyen işletmeler, elektronik ortamda Başkanlığa başvuru yapmalıdır. Uygun bulunan başvurular sonrası tahsisatlar, tesis bazında İşlem Kayıt Sistemi üzerinden işletme hesaplarına aktarılır.
Başvuru süresi, Ulusal Tahsisat Planının yayımlandığı tarihten itibaren 15 iş günüdür. İşletmeler başvuru yaparken tesis özelinde sera gazı emisyon izni koşullarını devam ettirdiklerini göstermelidirler. Başvurunun 15 iş günü içerisinde incelenmesinin ardından düzeltme talep edilirse, işletme ilgili düzenlemeleri 5 iş günü içerisinde yapmalıdır. Başvuru bedelleri Başkanlık tarafından belirlenir. Bedeli ödenmeyen başvurular değerlendirmez. Ücretsiz tahsisat başvurularında:
• Başvurunun geç yapılması durumunda, başvuru bedeli %50 artırımlı olarak,
• ETS kapsamında olup, sistem yılına ait sera gazı emisyon raporu ve faaliyet seviyesi raporu teslim tarihinden sonra bildirim yapılması durumunda ise bedeli %100 artırımlı olarak ödenir.
Birincil ve İkincil Piyasa
• Birincil piyasa: Tahsisatlarının piyasa katılımcılarına açık artırma yöntemiyle sunulduğu piyasadır.
• İkincil piyasa: Ücretsiz verilen ya da birincil piyasada satılan tahsisatların satış sonrasında işlem gördüğü piyasadır.
Birincil piyasa takvimi, Ulusal Tahsisat Planının yayımlanmasının ardından 15 iş günü içerisinde kamuoyuna ve piyasa katılımcılarına duyurulur. Tahsisatların piyasaya ihraç edilmesi, elde bulundurulması, başka bir hesaba transferi ve iptali gibi tüm işlemler İşlem Kayıt Sistemi üzerinden yürütülür.
Sera Gazı Emisyonlarının İzlenmesi, Raporlanması ve Doğrulanması
Kuruluşlar, sera gazı emisyon izleme planı oluşturarak, emisyonlarını bu plan ve Başkanlıkça belirlenecek kural ve yöntemler doğrultusunda izlemekle yükümlüdür. İzleme planı, sera gazı emisyonlarının ilk izlenmeye başlandığı tarihten en az 6 ay önce onay için Başkanlığa iletilmelidir. Eksiklik varsa, giderilmesi için 60 günlük ek süre verilir. Belirlenen koşulların tam bir şekilde yerine getirilmesi durumunda, sera gazı emisyon izleme planı Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından onaylanır.
Sera gazı emisyon raporları her yıl 30 Nisan tarihine kadar bir önceki yılın 1 Ocak – 31 Aralık tarihleri arasında Başkanlığa sunulur. Raporları gönderilmeden önce doğrulanmış olması gerekir. Doğrulama işlemleri MEDAS, (Merkezi Elektronik Doğrulayıcı Kuruluş Atama Sistemi) tarafından belirlenmiş doğrulayıcılar tarafından yapılır.
Bildirimler ve Veriler
ETS’ye tabi tesislerin Ulusal Elektronik Tebligat Sistemi (E-Tebligat) ile Kayıtlı Elektronik Posta (KEP) Sistemine kayıtlı olmaları zorunludur. İlgili tüm veriler ve bilgi kayıtları en az 10 yıl süreyle işletme tarafından saklanmalıdır.
Yönetmeliğin Geçici Hükümleri
• ETS pilot dönem uygulaması ile başlayıp 2026 ve 2027 yıllarına ait sera gazı emisyonlarını kapsar.
• Pilot uygulama sürecinde Kategori A’ya düşen tesisler pilot dönem sonuna kadar ETS kapsamında olmaya devam eder.
• Pilot sürecinde karbon kredisi kullanımı yoluyla denkleştirme yapılarak esneklik mekanizması uygulanmaz.
• Pilot döneme dair piyasa işlemleri 30 Nisan 2029 tarihine kadar devam eder ve bu tarihten sonra pilot döneme ilişkin tahsisatlar geçerliliğini yitirir.
• İdari para cezaları pilot sürecinde %80 oranında indirilerek uygulanır.
• Uygulama dönemi 2028 yılına ait sera gazı emisyonları ile başlar. Bu süreç kategori B ve C tesislerini kapsar. İlk uygulama dönemi 2035 yılına ait sera gazı emisyonları ile sona erer.
• İklim Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten başlayarak 3 yıl içerisinde ETS kapsamına dahil olan işletmelerin sera gazı emisyon izni alması zorunludur.
İşletmeler, ilk İzleme Metodolojisi Planlarını 2025 yılı Aralık ayı son iş gününe kadar Başkanlığa sunmalıdır.
Sistem kapsamında yer alan tesislerin, mevzuata uygun şekilde izleme, raporlama, izin alma ve tahsisat süreçlerini eksiksiz yerine getirmesi hem yasal uyum hem de sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmak açısından kritik öneme sahiptir. Bu çerçevede ETS, Türkiye’nin düşük karbonlu kalkınma yolculuğunda önemli bir yapı taşı olarak konumlanmaktadır.
Kaynakça
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Türkiye Emisyon Ticaret Sistemi Yönetmelik Taslağı, erişim: 30.07.2025, https://iklim.gov.tr/taslaklar-i-2124
Büşra Nur Demirkol
Çevre Mühendisi